Kinh nghiệm quốc tế về mua sắm xanh và một số đề xuất triển khai áp dụng ở Việt Nam

Tại những quốc gia có chi tiêu công chiếm từ 10% đến 15% GDP, mua sắm xanh là một trong những công cụ chính sách quan trọng nhằm thúc đẩy mô hình sản xuất và tiêu dùng bền vững. Ở Việt Nam, mua sắm xanh hiện vẫn còn là một khái niệm mới. Bài viết này giới thiệu cơ sở lý luận, kinh nghiệm quốc tế về mua sắm xanh, từ đó đề xuất một số kiến nghị nhằm triển khai áp dụng ở nước ta.

1. Cơ sở lý luận

Mua sắm xanh đòi hỏi các cơ quan chính phủ, doanh nghiệp và người dân cân nhắc sự cần thiết của việc mua sắm cũng như những tác động môi trường của sản phẩm hay dịch vụ này ở tất cả các giai đoạn vòng đời của chúng trước khi đưa ra quyết định mua sắm. Để thực hiện mua sắm xanh một cách hiệu quả và thành công, mạng lưới mua sắm xanh quốc tế (IGPN) đã xác định bốn nguyên tắc cơ bản của mua sắm xanh như sau:

Nguyên tắc 1- Tính cần thiết

Bước đầu tiên trước khi mua sắm là cân nhắc kỹ xem sản phẩm hay dịch vụ có cần thiết hay không. Việc sửa chữa hay thay đổi cũng nên được cân nhắc đối với các sản phẩm đang được sử dụng. Bên cạnh đó, giải pháp thuê hoặc cho thuê cũng nên được xem xét hoặc mua các sản phẩm mới với số lượng vừa đủ đáp ứng nhu cầu sử dụng.

Nguyên tắc 2- Vòng đời của sản phẩm

Khi quyết định mua, các tác động khác nhau tới môi trường trong suốt vòng đời của sản phẩm, từ giai đoạn thu mua nguyên liệu thô cho tới khi sản phẩm bị thải bỏ, cần phải xem xét và cân nhắc đến một số các đặc tính sau:

+ Giảm thiểu các chất độc hại. Người tiêu dùng có thể góp phần giảm thiểu phát sinh các chất có hại bằng cách lựa chọn các sản phẩm thân thiện môi trường hay những sản phẩm chứa ít các chất độc hại. Điều này sẽ khuyến khích các nhà sản xuất loại bỏ việc sử dụng các chất gây hại đến môi trường và sức khỏe con người trong quá trình sản xuất sản phẩm hay dịch vụ.

+ Sử dụng hiệu quả tài nguyên, năng lượng. Khuyến khích người tiêu dùng mua các sản phẩm tiết kiệm tài nguyên và năng lượng.

+ Sử dụng bền vững nguồn tài nguyên thiên nhiên. Người tiêu dùng nên chọn những sản phẩm sử dụng tài nguyên thiên nhiên tái tạo một cách bền vững, theo đó các tài nguyên tái tạo phải được sử dụng hiệu quả để giảm thiểu tối đa các tác động xấu đến môi trường.

+ Tăng độ bền. Người tiêu dùng nên lựa chọn các sản phẩm có tuổi thọ sử dụng lâu dài. Ngoài ra, trước khi mua sản phẩm, người tiêu dùng cũng nên cân nhắc đến việc sử dụng các bộ phận thay thế, khả năng sửa chữa và thời gian bảo trì. Nên tránh mua sản phẩm có yêu cầu thay thế các bộ phận quá thường xuyên.

+ Thiết kế để tái sử dụng. Người tiêu dùng nên lựa chọn những sản phẩm có thể tái sử dụng mà không cần phải sản xuất lại cho cùng mục đích sử dụng. Điều này sẽ làm giảm đáng kể gánh nặng cho môi trường.

+ Thiết kế để tái chế. Giải pháp tốt nhất cho những sản phẩm khi không thể sử dụng tiếp là tái chế. Trước khi quyết định mua một sản phẩm, người tiêu dùng cũng nên cân nhắc hệ thống thu hồi và tái chế sẵn có cho những vật liệu đó.

+ Sản phẩm có chứa vật liệu tái chế. Sản phẩm có chứa các vật liệu tái chế hoặc những bộ phận có thể tái sử dụng sẽ góp phần tiết kiệm tài nguyên và giảm thiểu phát sinh chất thải.

+ Tính thải bỏ. Với những sản phẩm không thể sử dụng nhiều lần hoặc tái chế, người tiêu dùng nên chọn sản phẩm cho phép dễ dàng xử lý và thải bỏ nhằm giảm tối đa các tác động xấu đến môi trường.

Nguyên tắc 3- Nỗ lực của nhà cung ứng

Ngoài việc đánh giá sản phẩm, người tiêu dùng cũng cần đánh giá những hoạt động bảo vệ môi trường của nhà cung ứng như: Liệu doanh nghiệp có áp dụng chính sách môi trường không? Có triển khai các biện pháp quản lý môi trường phù hợp hay không? Hoặc họ có tích cực tham gia công tác bảo vệ môi trường không?

Nguyên tắc 4- Thu thập thông tin về môi trường

Trước khi quyết định mua một sản phẩm, những thông tin môi trường mà người tiêu dùng nên quan tâm như nhãn môi trường, thông tin của doanh nghiệp trên sản phẩm hoặc website. Ngoài ra, người tiêu dùng cũng có thể yêu cầu nhà phân phối cung cấp các thông tin chi tiết hơn về môi trường của sản phẩm đó.

2. Áp dụng mua sắm xanh ở một số quốc gia trên thế giới

Hiện nay, nhiều quốc gia trên thế giới đã có những chính sách về mua sắm xanh nhằm thúc đẩy mô hình sản xuất và tiêu dùng bền vững. Những chính sách này đồng thời cũng góp phần hướng tới nền kinh tế xanh, các-bon thấp.

Tại Hoa Kỳ, mua sắm xanh được thiết lập và triển khai thực hiện trong một số chương trình mua sắm xanh của Liên bang, trong đó các cơ quan điều hành được yêu cầu cân nhắc các tác động môi trường, giá thành và các yếu tố khác của một sản phẩm trước khi đưa ra quyết định mua sắm. Theo quy định mua sắm Liên Bang và Sắc lệnh 13101 về xanh hóa chính phủ, tất cả các cơ quan chính phủ phải thực hiện mua sắm các sản phẩm có thành phần tái chế nhằm khuyến khích việc sử dụng các vật liệu tái sinh.

Ủy ban châu Âu cũng đã có nhiều nỗ lực và hoạt động nhằm thúc đẩy việc thực hiện mua sắm công xanh (Green Public Procurement-GPP) trong các nước thành viên, bao gồm việc triển khai các nghiên cứu/dự án, ban hành các chính sách và xây dựng các tiêu chuẩn. Mặc dù GPP vẫn là hệ thống tự nguyện, tuy nhiên hiện nay nhiều nước thành viên đã và đang xây dựng Kế hoạch hành động quốc gia và các hướng dẫn về mua sắm xanh.

Tại Châu Á, Nhật Bản hiện là một trong những quốc gia đi đầu trong phong trào bảo vệ môi trường nói chung và mua sắm xanh nói riêng. Những quy định liên quan tới mua sắm xanh đã được đưa ra vào những năm 1990. Điển hình, Luật thúc đẩy mua sắm xanh đã được Chính phủ thông qua vào năm 2001 và trở thành quốc gia đầu tiên ban hanh chính sách về mua sắm xanh. Chính sách này yêu cầu tất cả các bộ và cơ quan chính phủ phải thực hiện chính sách mua sắm xanh. Ngoài ra, Nhật bản cũng đã ban hành Luật hợp đồng xanh vào năm 2007 nhằm thúc đẩy ký kết các hợp đồng giảm thiểu phát thải khí nhà kính.

Cùng với Nhật Bản, Hàn Quốc cũng là quốc gia thưc hiện và áp dụng các chính sách về mua sắm xanh từ rất sớm. Chương trình dán nhãn môi trường bắt đầu được triển khai từ năm 1992 và đây là điểm khởi đầu chính thức của chính sách về sản phẩm xanh tại quốc gia này. Ngoài ra, Chính phủ đã có những nghiên cứu nhằm liên kết hệ thống dán nhãn môi trường với hệ thống mua sắm công và đã đạt được những kết quả rõ rệt. Không những vậy, chính phủ Hàn Quốc luôn coi những nhà sản xuất là những nhà tiêu dùng lớn. Thông qua những hợp đồng tự nguyện về mua sắm xanh sẽ gắn kết việc mua các nguyên liệu xanh, góp phần thúc đẩy sản xuất và bán ra các sản phẩm thân thiện môi trường.

Ở Trung Quốc và một số nước Đông Nam Á như Malaysia, Indonesia,.., mặc dù chưa có chính sách cụ thể về mua sắm xanh, nhưng chính phủ các quốc gia này đã nhận thức được tầm quan trọng về sự cần thiết của mua sắm xanh trong việc bảo vệ môi trường và thúc đẩy phát triển bền vững. Đặc biệt, mua sắm xanh trong lĩnh vực công đang dần được hình thành như là một trong nhiều  công cụ chính sách cải thiện chất lượng môi trường.

Nhận xét chung

Những nghiên cứu ban đầu về kinh nghiệm của một số quốc gia cho thấy việc áp dụng mua sắm xanh có đặc điểm như sau:

- Mua sắm xanh cần được triển khai trước tiên ở khu vực công. Một trong những lý do chính là các cơ quan chính phủ luôn là khách hàng quan trọng của nhiều sản phẩm và dịch vụ. Vì vậy với những nỗ lực của chính phủ trong việc mua sắm các sản phẩm, dịch vụ thân thiện với môi trường sẽ dễ dàng định hướng cho việc ban hành các chính sách phát triển bền vững cũng như khuyến khích thị trường cho các sản phẩm và dịch vụ này.

- Sản phẩm thân thiện môi trường sẽ không có thị trường nếu không được quan tâm đúng mức. Vì vậy, để phát triển ngành công nghiệp môi trường toàn diện, cần thiết phải xây dựng đồng bộ các chính sách về sản xuất và tiêu dùng xanh.

- Ở hầu hết các quốc gia, để thúc đẩy mua sắm xanh một cách toàn diện và độc lập trên thị trường, hệ thống dán nhãn sinh thái phải được thực hiện.

- Cuối cùng, một yếu tố quan trọng góp phần việc thúc đẩy mua sắm sản phẩm thân thiện môi trường hiệu quả và thành công là cần thiết phải xây dựng và đào tạo đội ngũ cán bộ chuyên trách về mua sắm xanh.

3. Một số kiến nghị cho việc triển khai áp dụng mua sắm xanh ở nước ta

Nhằm đảm bảo mục tiêu cơ bản trở thành nước công nghiệp vào năm 2020, chủ trương của Đảng và Nhà nước ta là thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Tuy nhiên, cùng với sự gia tăng dân số và sự gia tăng về tiêu dùng của xã hội, hơn bao giờ hết, đất nước ta đang đứng trước những thách thức to lớn về bảo vệ môi trường và phát triển bền vững. Vì vậy, việc triển khai và áp dụng các chính sách mua sắm xanh ở Việt Nam nhằm khuyến khích sản xuất và tiêu dùng bền vững là một nhu cầu bức thiết.

Để đẩy mạnh triển khai áp dụng mua sắm xanh ở Việt Nam, về phía các cơ quan quản lý nhà nước cần thực hiện một số giải pháp sau:

-  Xây dựng và ban hành khung chính sách, hướng dẫn toàn diện, hiệu quả về mua sắm xanh, trong đó ưu tiên thực hiện mua sắm xanh tại khu vực công.

-  Nâng cao năng lực và xây dựng đội ngũ cán bộ chuyên trách nhằm thúc đẩy mua sắm xanh với các mục tiêu, chương trình cụ thể.

-  Xây dựng và thực hiện các chiến lược, chương trình quốc gia về sản xuất và tiêu dùng bền vững.

-  Nghiên cứu và ban hành các cơ chế, chính sách hỗ trợ, khuyến khích tạo động lực cho các doanh nghiệp tham gia vào ngành công nghiệp sản xuất các sản phẩm thân thiện với môi trường.

-  Thúc đẩy và triển khai mua sắm xanh song song với các Chương trình dán nhãn sinh thái.

-  Tuyên truyền, phổ biến, nâng cao nhận thức của người dân về mua sắm xanh để xây dựng thói quen tiêu dùng bền vững và lối sống thân thiện với môi trường.

 

Ths. Hoàng Hồng Hạnh

Ban Môi trường và Phát triển bền vững

Viện Chiến lược, Chính sách tài nguyên và môi trường

 

Tài liệu tham khảo

1. ESCAP, Promoting Sustainable Consumption and Production in Asia and the Pacific.

2. European Commission,  A handbook on environmental public procurement, 2004

3. Mol, A.P.J.,  Environment and modernity in transitional China: frontiers of ecological modernization, 2006

4. International Green Purchasing Network, Green Purchasing: The new Growth Frontier,  2010

5. The Commission for Environmental Cooperation, The North American Green Purchasing Initiative

6. United Nations Environment Programme (UNEP), UNEP Year Book 2008, 2008

7. US, Executive Order 13101, Greening the Government through Waste Prevention, Recycling and Federal Acquisition

8. Virage Milieu & Management bv, Korte Spaarne , AJ Haarlem, the Netherlands, Green Public Procurement in Europe – Status Overview, 2005